طرح اصول سیاست ‏خارجی اسلام از منظر قرآن، مستلزم آن است که رابطه‌ی دین و سیاست مفروض انگاشته شود. در چارچوب اندیشه جدایی دین و سیاست، زمینه‏ای برای طرح این بحث‏ نخواهد ماند. سیاست ‏خارجی، یکی از بخش‏های اساسی سیاست در معنای کلان آن است؛ بنابراین اگر دین در مسائل سیاسی اندیشه نموده، طبیعتا در مسائل سیاست ‏خارجی نیز اندیشیده است. سیاست ‏خارجی، مجموعه‏ای از مسائل سیاسی مرتبط به حوزه‌ی خارجی است و از دو بخش نسبتا ثابت و متغیر برخوردار می‏باشد. قسمت ثابت آن، بیانگر چارچوب کلی سیاست گذاری خارجی است که خط مشی‏ها و استراتژی‏های سیاست‏ خارجی در درون آن تنظیم می‏گردد; این بخش، عمدتا مبتنی بر آموزه‏های نظری و نظام ارزشی و ایدئولوژی حاکم است. عناصر متغیر سیاست ‏خارجی ناظر به خط مشی‏هایی است که متناسب با اوضاع تنظیم و تدوین می‏گردند.

اسلام دو بخش ثابت و متغیر دارد: ثابت آن ناظر به اصول کلی رفتار دینداران است و در طول زمان ماندگاری دارد؛ اما جنبه‌ی متغیر آن از عرف و ضرورت‏های زمانه تاثیر می‏گیرد. بخش متغیر سیاست ‏خارجی به این جنبه برمی‏گردد؛ زیرا در شرایط و مقتضیات زمانه تغییر مشی می‏دهد; بنابراین، اندیشه‌ی دینی در مورد مسائل سیاسی و مدیریت اجتماعی، در حیطه‌ی طرح کلیات و اصول محدود می‏گردد. مسائل روابط بین الملل و سیاست ‏خارجی به شکل امروزی و در قالب یک سیستم آکادمیک و منسجم، محصول قرون اخیر به خصوص دوره‌ی پس از جنگ جهانی دوم است; ولی برخی مسائل آن، نظیر روابط خارجی و مسائل جنگ و صلح به قدمت تاریخ بشر سابقه دارد. چنین نگرشی، طرح بحث‏ سیاست‏خارجی اسلامی را تبیین می‏کند؛ زیرا به گفته‌ی «هالستی‏» اگر یکی از مهم‏ترین مسائل روابط بین‌الملل را مطالعه‌ی دو پدیده‌ی جنگ و صلح بدانیم، مطالعه‌ی مسائل جهانی به دوره‏های پیش از میلاد باز می‏گردد و اثر تاریخی «توسیدید» پیرامون جنگ‏های «پلوپونز» از قدیمی‏ترین متون این رشته محسوب می‏گردد.^{^[1]}

با توجه به نکات مذکور، می‏توان از اصول سیاست ‏خارجی اسلام در قرآن یاد کرد. این اصول ناظر به چارچوب کلان رفتار خارجی دولت اسلامی است و روابط خارجی مسلمانان با جوامع غیراسلامی را تنظیم می‏کند. قرآن کریم دارای مسائل اعتقادی، اجتماعی و سیاسی است و از برخی آیات آن می‏توان اصول سیاست ‏خارجی اسلام را استخراج کرد.

اصول سیاست ‏خارجی اسلام

همان‏گونه که اشاره شد، مقصود از اصول سیاست ‏خارجی، مجموعه‏ای از آموزه‏های دینی است که چارچوب کلان سیاست ‏خارجی دولت اسلامی را شکل می‏دهد. این مجموعه از خصلت ماندگاری برخوردار است و از نظر تفسیری بر دیگر مسائل سیاست ‏خارجی حکومت دارد. یکی از پژوهشگران مسلمان در تعریف اصول سیاست ‏خارجی می‏گوید: «مقصود از اصول سیاست‏خارجی، مبادی و اساس روابط خارجی دولت اسلامی است که منابع دینی، آنها را به عنوان چارچوب تنظیم روابط خارجی مطرح می‏کند.»^{^[2]}

با عنایت ‏به تعریف مزبور، می‏توان این اصول را از مجموع آیات قرآنی ناظر به روابط خارجی به دست آورده و در محورهای زیر مطرح کرد:

1ـ اصل توحید؛

2ـ اصل ولاء؛

3ـ اصل دعوت و جهاد;

4ـ اصل عدالت؛

5ـ اصل ظلم ستیزی و نفی سلطه‌ی کافران;

6ـ اصل عزت اسلامی و سیادت دینی;

7ـ اصل پای‏بندی به پیمان‌های سیاسی.

البته برخی پژوهشگران در کنار اصول مزبور، عناوین دیگری مانند: تولی و تبری، تالیف قلوب‏ و امر به معروف‏ را نیز مطرح کرده‏اند؛ اما به نظرمی رسد اصول هفت‌گانه‌ی فوق، این عناوین را نیز دربر می‏گیرد و به ذکر مجزای آنها نیازی نیست. درباره‌ی تالیف قلوب گفتنی است هر چند از آن در ذیل اصول سیاست ‏خارجی اسلام بحث کرده‏اند، اما از فلسفه‌ی تشریع این حکم و موارد اعمال آن می‏توان استظهار نمود که تالیف قلوب، بیش‌تر با ابزارهای سیاست ‏خارجی همخوانی دارد تا اصول؛ چون تالیف قلوب با آنچه امروزه ذیل ابزارهای اقتصادی سیاست ‏خارجی و کمک‏های بشر دوستانه مطرح می‏گردد، شباهت‏بیش‌تری دارد. در واقع دولت اسلامی برای جلب جوامع غیرمسلمان یا کاهش خصومت‏ها، از سهم مؤلفة القلوب‏ استفاده می‏کند. برای مثال پیامبر اسلام در جنگ طائف به اشراف و بزرگانی که تازه اسلام آورده بودند یا مشرکانی که به وی یاری رسانیده بودند، از سهم مؤلفة القلوب بخشید تا نظر آنان و قبایل‌شان را به اسلام جلب کند.^{^[3]}

1ـ اصل توحید

محور آنچه قرآن مردمان را بدان خوانده، یک اصل بیش نیست؛ اصل ایمان به خدا ـ رب العالمین ـ و اینکه هیچ کس و هیچ چیز را جز او، خدای خود نخوانید. رب العالمین اوست و هر کس خدا را پروردگار جهان بداند، در او بیمی نیست. ایمان به رب العالمین، اعتقادی براساس فطرت است؛ لذا تا جهان باقی است، این اصل دگرگون نخواهد شد. پس دین، نژادی، محلی یا فصلی نیست؛ از این رو، اسلام نه از آنِ عرب است و نه از آن عجم.

توحید، سنگ بنای ساختمانی است که پیامبران و پیامبر اسلام در کار ساختنش بوده‌اند. آنگاه که پیامبر دعوت را به عنوان استراتژی انتخاب می‌نمود، از توحید شروع کرد. همچنین در ابتدای اکثر نامه‌های پیامبر که دعوت سران کشورها نوشته شده، این معنا به روشنی دیده می‌شود. جملاتی مانند: سلام علی من اتبع الهدی و آمن بالله و رسوله و شهد ان لا اله الا الله وحده لاشریک له لم یتخذ صاحبة و لا ولداً. (درود بر کسی که از هدایت پیروی کند و به خدا و رسول او بگرود و گواهی دهد خدایی جز پروردگار یکتا وجود ندارد خدایی که نه او را شریک است و نه همسر و نه فرزند.)

همچنین پیامبر در اکثر نامه‌هایی که به سران مسیحی می‌نویسد، به این آیه شریفه اشاره می‌فرماید: «یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْاْ إِلی‏ کَلِمَةٍ سَوَاءِ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکمُ‏ْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَ لانُشرِْکَ بِهِ شَیًْئا وَ لایَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِّن دُونِ الله‏... ای اهل کتاب! بیایید از آن موضوعی که پذیرفته‌ی ما و شماست پیروی کنیم: آنکه جز خدای را نپرستیم و هیچ چیز را شریک او نسازیم و بعضی از ما بعضی دیگر را بجز خدا به پرستش نگیرد...» (آل عمران/64)

از آن جایی که وظیفه‌ی اصلی پیامبر، دعوت به یکتاپرستی بود، از این رو توحید از مهم‌ترین مبانی سیاست خارجی قرآن به شمار می‌رود.

2ـ اصل ولاء

مسلمان همواره باید بداند که عضو جامعه‌ی اسلامی است. غیر مسلمان نیز عضو یک پیکر دیگر است. عضو پیکر اسلامی، روابطش با اعضای پیکر غیر اسلامی باید به نحوی باشد که به وحدت و استقلال پیکر اسلامی آسیبی نرساند. پس خواه ناخواه نمی‌تواند روابط مسلمان و غیر مسلمان با روابط مسلمان و مسلمان یکسان و احیاناً از آن نزدیک‌تر باشد؛ و معنای اینکه مسلمان نباید با غیر مسلمان رابطه‌ی ولاء داشته باشد، این است که مسلمان نباید عملاً عضو پیکر غیر اسلامی قرار گیرد. همه‌ی اینها ایجاب می‌کند که روابط مسلم با غیر مسلم محتاطانه باشد.

قرآن کریم ضمن اینکه از امت اسلامی می‌خواهد تا همواره مجهز به انواع وسایل دفاعی در برابر کفار باشند، علاوه بر آن شدیداً مسلمانان را از داشتن مناسبات دوستانه با کفار به نحوی که آنان را دوست صمیمی خود بگیرند، تا جایی‌که کفار از اسرار مسلمانان مطلع باشند، نهی فرموده است.

3ـ اصل دعوت و جهاد

از میان اصول سیاست‏ خارجی اسلام، شاید این اصل بیش از همه حائز اهمیت ‏بوده و بیش‌تر از دیگر محورها مورد بحث و مناظره قرار گرفته باشد. احتمالا یکی از جهات اهمیت این اصل، آن است که ماهیت روابط خارجی از دیدگاه اسلام را تبیین می‏کند. مناظرات دامنه‏دار درباره‌ی اصل دعوت و جهاد سبب شد از هر دو اصل تحت‏ یک عنوان یاد کنیم؛ زیرا اگر تنها به ذکر عنوان دعوت اکتفا گردد، دیدگاه‏های موجود درباره‌ی اصل جنگ یا صلح در روابط خارجی اسلام نادیده انگاشته می‏شود؛ و اگر اصل را بر جهاد و جنگ مشروع بگذاریم، طرح عنوان اصل دعوت ناتمام خواهد ماند.

تفصیل این بحث را با یک پرسش اساسی ناظر به ماهیت روابط خارجی از دیدگاه اسلام پی‏ می‏گیریم که آیا اسلام در روابط خود با جوامع غیراسلامی، اصل را بر جنگ می‏گذارد یا صلح؟ به عبارت دیگر، آیا صلح یک قاعده است و جنگ، ضرورت یا بالعکس؟ اگر اصل جهاد را به عنوان یکی از اصول سیاست ‏خارجی اسلام مورد تاکید قرار دهیم، به زعم برخی اندیشمندان مسلمان و عموم خاورشناسان، اصل در روابط خارجی اسلام، جنگ است و صلح ناظر به حالات خاص و استثنا از قاعده می‏باشد؛ اما اگر اصل را بر دعوت بگذاریم، قضیه فرق خواهد کرد. دقیقا با عنایت ‏به همین مساله است که با دو نوع روش رو به رو می‏گردیم:

الف‌ـ روش خاورشناسان که در قالب «گسترش اسلام با شمشیر‏» مطرح می‏گردد و بر مفاهیمی چون تروریسم، بنیادگرایی، اسلام مسلح و...تاکید می‏شود. در این رویکرد، آیات جهاد به خصوص آیه سیف، به عنوان مستند مورد توجه قرار می‏گیرد.

ب‌ـ روشنفکران مسلمان که در قالب «پیراستن چهره‌ی اسلام از خشونت‏» به تحلیل می‏پردازند و بر مفاهیمی چون: اسلام و تسامح و زندگی مسالمت‌آمیز تاکید می‏کنند.^{^[4]}

در حالی‏که دسته‌ی نخست فقط به تحلیل آیات جهاد می‏پردازند و آیات صلح را از نظر دور می‏دارد، دسته‌ی دوم با تاکید بر آیات صلح، به آیات جهاد بی‏توجهی می‏کنند. روش اعتدال، روشی است که بتواند میان هر دو دسته آیات جمع زند. اکثر مفسران و فقهای اسلام در این‏باره اندیشیده‏اند که از مجموع این گفته‏ها و اظهارات می‏توان به جمع‏بندی و نتیجه نهایی نایل آمد. بدون تردید یکی از مهم‏ترین و احتمالا هدف اصلی فرستادن انبیا، دعوت است. آیات متعدد قرآن کریم، پیامبران را دعوتگران دینی معرفی می‏کند. بر این‏اساس، نخستین وظیفه‌ی پیامبر، دعوت بشر به تعالیم و ارزش‏های وحیانی است. از سوی دیگر، جنگ با مشرکان و طغیان‏گران، بی‏تردید یکی از وظایف اساسی مسلمانان محسوب می‏گردد. آنچه در مورد جنگ حایز اهمیت است، فلسفه‌ی تشریع این پدیده است که جهاد برای چیست و چه زمانی انجام می‏پذیرد.

1ـ کی. جی، هالستی. مبانی تحلیل سیاست‏بین الملل. مترجم: مستقیمی، بهرام. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1376.

2ـ نادیه، محمود مصطفی. المدخل المنهاجیه فی العلاقات الدولیة فی الاسلام. المعهد العالمی للفکر الاسلامی، 1996م.

1ـ ابن هشام. السیرة النبویه. تحقیق محی الدین عبدالمجید، مطبعة السعاده، ج‏2، ص‏314.

1ـ سیف الدین، عبدالفتاح. القران و نظیر العلاقات الدولیه فی الاسلام. نادیه، محمود مصطفی. المدخل المنهاجیه فی العلاقات الدولیة فی الاسلام. المعهد العالمی للفکر الاسلامی، 1996م، ص 15- 89.

شنبه 18 اردیبهشت 1400 ساعت 22:25